نکات ایمنی در سیستم‌های پنوماتیک

سیستم پنوماتیک به ایمن بودن معروف است و بسیاری از صنایع به همین دلیل تجهیزات پنوماتیک را به سیستم‌های هیدرولیکی و برقی ترجیح می‌دهند. اما هرچند نیروی باد مثل روغن هیدرولیک یا تجهیزات برقی امکان آتش سوزی ندارد، استفاده نادرست از آن خطراتی به همراه دارد. عدم رعایت نکات ایمنی در سیستم‌های پنوماتیک، چه از سوی اپراتور چه از سوی نیروهای نصب و نگهداری و تعمیرات می‌تواند موجب حادثه شود.

در ادامه نکات ایمنی سیستم‌های پنوماتیک را که بهتر است از سوی هر بخش بهتر رعایت شود می آوریم:

نکات ایمنی مهم برای اپراتورها

از آنجایی که معمولا آسیب فیزیکی به نیروی انسانی وارد می‌شود و حوادث برای اپراتورها در سیستم پنوماتیک رایج‌تر است ابتدا به این بخش می‌پردازیم.

توقف سیستم و تعویض شیلنگ

وقتی اپراتور با سیستم پنوماتیک سروکار دارد اولین نکته ایمنی قابلیت قطع جریان باد است. علاوه بر دکمه یا شیر قطع و وصل، کلید قطع اضطراری هم باید در دسترس اپراتور باشد که در مواقع ضروری مانند بریده شدن یا درآمدن شیلنگ بتواند از آن استفاده کند.

کلید قطع اضطراری باید بتواند فشار را به صفر و همه سیلندرها را به حالت اولیه برگرداند یا موقعیت فعلی‌شان را حفظ کند.

همچنین گاهی در خطوط تولید، مخصوصا در سیستم‌های پنوماتیکی دستگاه پرس که استهلاک بالاست مشاهده می‌شود که خود اپراتور شیلنگ باد را تعویض می‌کند.

بهتر است این کار توسط نیروهای نگهداری و تعمیرات انجام شود؛ اما اگر امکان پذیر نیست باید آموزش لازم به اپراتور و رئیس خط داده شود.

برای تعویض شیلنگ ابتدا حتما جریان باد قطع شود حتی اگر فشار پایین باشد. برای جا زدن شیلنگ جدید حتما بعد از فشردن سر فیتینگ و جازدن، با نیروی دست محکم بودن شلنگ چک شود.

تمیز کردن با باد

فشار باد هرچقدر هم کم باشد وقتی در شیلنگ جریان دارد می‌تواند موجب پرتاب آن شود. یکی از رایج‌ترین حوادث مرتبط با پنوماتیک در کارگاه‌های ایران همین مورد است.

در بسیاری از کارخانه‌ها اپراتورها برای تمیز کردن لباس خود از فشار باد موجود در خطوط پنوماتیک استفاده می‌کنند. چسبیدن پلیسه به لباس، ذرات ریز و… باعث می‌شود آنها باد با فشار بالا را برای تمیز کردن لباس خود انتخاب کنند. ممکن است وقتی فرد شیلنگ را به طرف بدن خود می‌گیرد تحت تاثیر نوسان فشار یا بخاطر خم شدن شیلنگ، شل گرفتن و… شیلنگ کمانه کرده و به صورت فرد آسیب جدی بزند. خود باد با فشار بالا هم می‌تواند به چشم آسیب بزند.

در کل استفاده از باد برای نظافت توصیه نمی‌شود چون علاوه بر خطر نیروی باد، ذرات روغن موجود در هوای فشرده هم برای انسان مضر است. اما درصورتی که در عمل اپراتورها اصرار به این کار دارند، بهترین کار از سوی کارفرما این است که بخشی از کارگاه را مخصوص نظافت با باد اختصاص دهد؛ اما حتما در خروجی باد از تفنگی استفاده شود. ماشه تفنگی اختیار استفاده از باد را به اپراتور می‌دهد و به دلیل وجود کوپلینگ امکان پرش شیلنگ وجود ندارد.

محافظت از سلامت شنوایی و بینایی

در فشار بالای باد، صدای زیاد می‌تواند موجب آسیب به شنوایی انسان شود. صدای شیرهای تخلیه گاهی تا 110 دسی بل هم می‌رسد؛ این درحالی است که قرار گرفتن طولانی مدت در صدای بالای 85 دسی بل موجب آسیب به سیستم شنوایی می‌شود. در چنین صدایی اپراتور حتما باید از گوشی صداگیر استفاده کند.

صداگیرهای هدفونی موجب عرق کردن گوش می‌شوند و معمولا اپراتورها علاقه‌ای به استفاده از آن ندارند. از این رو معمولا با توجه به ساختار گوش هرفرد می‌توان با مشورت پزشک مشاور کارخانه صداگیر داخل گوشی مخصوص در اختیار هر اپراتور قرار داد. استفاده از صداخفه‌کن برای تجهیزات پنوماتیک هم می‌تواند در کاهش صدا موثر باشد اما این تجهیزات گاهی بر عملکرد عملگرهای بادی اثر می‌گزارند.

همچنین در صورتی که فاصله تجهیزات پنوماتیک با اپراتور کم است، استفاده از عینک ایمنی توصیه می‌شود.

در آخر تجربه عملی در کارگاه‌های ایران نشان داده دود سیگار به شدت به سیستم‌های پنوماتیک آسیب می‌زند. معمولا در کارگاه‌ها کمپرسور در بیرون یکی از دیوارهای کارگاه نصب می‌شود و کارگران نزدیک آن سیگار می‌کشند. از آنجاییکه کمپرسور، هوای اطراف را فشرده می‌کند، این هوای آلوده وارد کل سیستم می‌شود و نیاز به تعمیرونگهداری خط را افزایش می‌دهد.

بهتر است فضایی جدا و دور از کمپرسور باد برای استعمال دخانیات در نظر گرفته شود. در مواردی مشاهده شده کارگران وسایل یا لباس خود را روی کمپرسور می‌گذارند که ممکن است موجب اختلال در جریان هوا شود. دور بودن محل نصب کمپرسور از محیط عمومی کارگاه به طوریکه فقط نیروهای نگهداری و تعمیرات به آن دسترسی داشته باشند ازین مشکلات پیشگیری می‌کند.

نکات ایمنی تعمیر و نگهداری سیستم پنوماتیک

بعد از اپراتورها که مستقیم با خطرات پنوماتیک سروکار دارند نیروهای نت یا نگهداری و تعمیرات بیشترین درگیری را با این سیستم ها دارند.

یکی از دلایل رایج حوادث این نیروها عدم قطع باد قبل از تعمیرات است. مواردی پیش می‌آید که بخاطر خرابی یک سیلندر یا شیر پنوماتیک بخشی از خط تولید متوقف شده و نیروی تعمیرات با عجله و بدون قطع باد اقدام به باز کردن شیلنگ می‌کند. این مساله می‌تواند موجب حادثه شود. حتما باید پروتکل الزامی در این موارد برای قطع جریان جزئی(همان بخش خط) یا در صورت نیاز کل جریان باد خط تولید وجود داشته باشد.

همچنین نیروهای نگهداری و تعمیرات باید ابزارهای متناسب با مدل‌های مختلف تجهیزات پنوماتیک را در اختیار داشته باشند.

بازرسی منظم خطوط باد

بریدگی‌ها، خمیدگی و پیچیده شدن شلنگ‌ها مدام باید توسط نیروهای نت چک شود. برنامه روزانه، هفتگی و ماهانه برای بررسی خطوط انتقال باد، کمپرسور و… تهیه شود تا علاوه بر بهینه کردن استفاده، ایمنی هم رعایت شود. دلیل بسیاری از حوادث همین خم شدن شیلنگ‌ها و جمع شدن فشار باد و آزاد شدن یکباره آن است.

مورد دیگر تشخیص نشتی است. برخی نیروهای فنی به صورت تجربی از گوش یا دست برای پیدا کردن نشستی استفاده می‌کنند که ممکن است در همان لحظه شیلنگ از سیلندر جدا شده یا کلا پاره شود و به فرد آسیب بزند. برای پیدا کردن نشستی همان آب و صابون راه حلی مفید است.

نیروهای نگهداری و تعمیرات باید محل قرارگیری شیلنگ‌ها را هم به صورت مداوم چک کنند. این شیلنگ ها نباید در مسیرهایی قرار داشته باشند که امکان گیر کردن دست یا پای اپراتورها یا احتمال آب شدن توسط حرارت دستگاه جوش یا له شدن توسط دستگاه پرس درآنجا وجود داشته باشد.

اگر در بخش‌هایی از کارگاه شیلنگ‌های پنوماتیک بدون استفاده وجود دارد بهتر است کلا جمع آوری شود و لوله بسته شود. در صورتی که ممکن است به زودی از آن استفاده شود دست کم از تجهیزات مناسب مثل تفنگی برای بستن آن استفاده شود و از گره زدن انتهای شیلنگ اکیدا خودداری شود.

نیروهای نگهداری و تعمیرات که با خطوط اشنایی دارند بهتر است در بخش هایی که فشار بالاست برچسب میزان فشار روی آن نصب کنند تا نیروهای جدید هنگام سرویس احتیاط بیشتری داشته باشند.

همچنین دستگاه هایی که به سیم اتصال به زمین «ارت» نیاز دارند حتما برقراری اتصال آنها چک شود. در مورد کمپرسور هم علاوه بر کنترل منظم فشار خروجی و اتصالات برق در صورت نیاز به جابه‌جایی یا سرویس حتما ابتدا به طور کامل از برق جدا شود.

نکات ایمنی برای خرید و طراحی سیستم پنوماتیک

بخش دیگری که نکات ایمنی در آن مهم است خود شروع طراحی سیستم است. معمولا در این بخش بیشتر بازدهی و هزینه لحاظ می‌شود اما نکات ایمنی مهمی هم در این مرحله وجود دارد.

خرید تجهیزات پنوماتیک با کیفیت

در درجه اول کیفیت تجهیزات خریداری شده بسیار مهم است. اخیرا در بازار ایران نمونه‌های زیادی از قطعات پنوماتیک تقلبی با مارک برندهای معروف مثل فستو به فروش می‌رسد. این تجهیزات ظاهری کاملا شبیه به نمونه اصل ولی کیفیت بسیار پایینی دارند. به عنوان مثال اجزای داخلی یک شیر کنترل جهت پنوماتیک تقلبی ممکن است حتی با یک بار تحت فشار باد قرار گرفتن فروبپاشد و به صورت نیروی نصب یا اپراتور پرتاب شود.

همچنین فیتنگ‌ها که تجیهزات ساده‌ای به نظر می‌رسند اگر با کیفیت نباشند ممکن است موجب حادثه شوند. اصل اتصال شیلنگ به فیتینگ با قطعات فلزی شیار مانند داخل آن است که شیلنگ را قفل می‌کند. در قطعات بی‌کیفیت و تقلبی این اتصال قدرت زیادی ندارد و ممکن است شیلنگ تحت فشار باد خارج و به اپراتور اصابت کند.

نکات ایمنی در طراحی سیستم

در طراحی فنی سیستم، معمولا مهندس خط تولید با استفاده از اطلاعات فنی یا نرم افزارهای موجود مدل و نحوه قرارگیری شیرها، جک‌ها و… را مشخص می‌کند. اما نگاهی تجربی برای رعایت نکات ایمنی هم لازم است. مثلا ممکن است در فرآیند انتقال نیرو جک یک طرفه کافی و از نظر اقتصادی به صرفه باشد، اما از نظر ایمنی اینکه جک دو طرفه باشد و در مواقع لازم( مثلا اگر دست اپراتور گیر کند) بتوان با نیروی باد آن را در جهت عکس حرکت داد بهتر است. در نمونه دیگر ممکن است گاهی در طراحی سیستم‌های پنوماتیکی استفاده از شیرهای “نرمالی اوپن” راحت‌تر باشد ولی از نظر ایمنی استفاده از شیر “نرمالی کلوز” موقع سرویس خطرات را کاهش می‌دهد. همچنین در هنگام نصب سیلندرها باید از تثبیت کامل آن به پایه و در جای مناسب خود مطمئن شد تا در هنگام کار بر اثر فشار از جا خارج نشود.

در نهایت طراحی یک سیستم پنوماتیکی بخش‌ها و فاکتورهای زیادی دارد که در هرکدام از آنها رعایت نکات ایمنی مهم است. این بخش‌ها شامل انتخاب جای مناسب کمپرسور، اتصال به چاه ارت کارگاه، رعایت استاندارهای خطوط انتقال باد، اتصالات الکتریکی، استفاده از شیرهای اطمینان، تخلیه فشار، قطع و وصل، توانایی قطع اضراری و…. می‌شود. برای اجرای این مراحل می‌توان از مهندسان با تجربه خط تولید که سابقه فعالیت در حوزه پنوماتیک دارند استفاده کرد یا از شرکت‌های مشاوره تخصصی کمک گرفت.